زنده یاد ایرج جهانشاهی قاجار(1370-1305) معلم، نویسنده، مترجم و یکی از نامداران ویراستاری ادبیات کودک و نوجوان بود. جهانشاهی بنیان‌گذار و مدیر مسئول مجله‌های کمک آموزش پیک بود که در سال 1353 جایزه‌ی جهانی گسترش فرهنگی را به خود اختصاص دادند. او نخستین کتاب فارسی اول دبستان را به همکاری عباس سیاحی نوشت که تا چند سال پیش تدریس می‌شد. به علاوه، در زمینه‌ي آموزش بزرگسالان و انتشار کتاب‌های ویژه‌ی نوسوادان، خدمات شایانی به آموزش و پروش ایران کرد. ایرج جهانشاهی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شهرهای ملایر و اهواز به پایان رساند و درجه‌ی لیسانس جغرافیا و تعلیم و تربیت را از دانشکده‌ی ادبیات و دانشسرای عالی دریافت کرد. در سال 1338 از مؤسسه‌ي تحقیقات و مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران درجه‌ی فوق لیسانس گرفت و دوره‌ی یک‌ساله‌ای را نیز در رشته‌ی آموزش بزرگسالان در دانشگاه منچستر انگلستان گذراند. وی همچنین دوره‌‌های کوتاهی را در زمینه‌ی ادبیات کودکان در کشورهای آمریکا، پاکستان و تایلند به مطالعه پرداخت.
جهانشاهی از سال 1324 در وزارت آموزش و پرورش به کار مشغول شد. او در دبیرستان‌های اهواز و سپس تنها دبیرستان مسجد سلیمان، به نام «دانش»، ادبیات، تاریخ، جغرافیا، شیمی و گاهی ریاضی درس می‌داد. در آن زمان شرکت نفت هنوز ملی نشده بود و از نظر مالی به دبیرستان «دانش» کمک می‌کرد. جهانشاهی برای تجهیز آزمایشگاه شیمی مقداری ابزار آزمایشگاهی و مواد شیمییایی تقاضا کرده بود که طی تابستان 1329 به دبیرستان فرستاده شده بودند. در جریان مرتب کردن آزمایشگاه و جابه‌جایی یکی از شیشه‌های مخصوص نگهداری محلول‌های شیمیایی، ناگهان انفجاری رخ داد و فضای آزمایشگاه از گاز آمونیاک پر شد. در نتیجه، چشم‌های جهانشاهی به شدت آسیب دید و چشم چپ او، که عصب آن بر اثر سقوط از بلندی در کودکی آسیب دیده بود. آسیب دیگری را متحمل شد. این چشم تا پایان عمر او را رنج می‌داد. از هجده سالگی همکاری با دو سه روزنامه با نام و بی نام را از راه خبرنگاری، نویسندگی، صفحه‌آرایی و غلط‌گیری چاپی، آغاز کرد. نخستین کتاب او به نام «گل های وحشی» در سال 1325، وقتی که نوزده ساله بود، منتشر شد. آن کتاب شامل چند قطعه‌ی ادبی و یک داستان کوتاه بود. جهانشاهی از آن هنگام تا 29 تیر ماه 1370 در یک عرصه اندیشید، کار کرد و قلم زد: زبان فارسی و ادبیات کودکان و نوجوانان. بخشی از آثار او در این عرصه آفریده‌ي ذهن او، بخشی بازپرداخت و نوشته‌ي او و بخشی نیز به سرپرستی و ویراستاری او بوده است.
از سال 1328 تا 1338 که جهانشاهی در فرهنگ خوزستان کار می کرد، فعالیت‌های پراکنده‌ای نیز در کار نوشتن داشت. انتشار «سالنامه فرهنگ خوزستان» و «سالنامه فرهنگ مسجد سلیمان» از کارهای این دوره اوست. پس از آن در تهران، هنگامی که معاون اداره کل آموزش بزرگسالان بود کتاب راهنمای خدمت درده را نوشت و از پایه گذاران تألیف نوشته‌هایی شد که بعد به صورت چهارده کتاب زیر عنوان بخوانیم و بنویسیم و بخوانیم و باسواد شویم برای پیکار با بی‌سوادی منتشرکرد.
جهانشاهی در سال 1346 کار مهم دیگری را سامان بخشید آن نوشتن کتاب فارسی اول دبستان با همکاری عباس سیاحی بود. او درباره‌ي خط زمینه نظراتی داشت که به طور کامل با شیوه‌‌ی شادروان باغچه‌بان جور در نمی‌آمد. اما با حل اختلاف این دو صاحب نظر، روشی در آموزش الفبای فارسی پدید آمد که تلفیقی از روش باغچه‌بان و جهانشاهی بود. این کتاب را برادرش، فریدون جهانشاهی که هنرمندی توانا و کارشناس چاپ است، به روشی تازه نوشت و تصویرسازی کرد. این کتاب تا چند سال پیش در دبستان‌‌ها تدریس می‌شد و در واقع ببش‌تر کسانی که خواندن و نوشتن را در دبستان آموخته‌اند، به خاندان جهانشاهی مدیون هستند. در سال 1343 مرکز تهیه‌‌ی خواندنی‌ها برای نوسوادان تأسیس شد.
جهانشاهی از پایه‌گذاران این مؤسسه بود که چند سال بعد مرکز انتشارات آموزشی نام گرفت. از کارهای برجسته‌‌ی آن مرکز، که او مدیر و مسئول آن بود، انشار مجله‌های پیک بود. نخست پیک دانش آموز به شکل آزمایشی در دی ماه 1343 منتشر شد. پس از آن‌که این مجله با اقبال خوانندگان خردسالش مواجه شد، به ترتیب پیک‌های دیگر تولد یافتند: پیک نوآموز، پیک کودک، پیک معلم، پیک نوجوانان، پیک جوانان .
مجله‌های پیک تحول و بنیادی نو در آموزش کمک درسی بود. هنر جهانشاهی این بود که مطالب آموزنده، علمی و تربیتی را به صورتی شاد و زنده در اختیار کودکان و نوجوانان می گذاشت. مطالب مجله ها با دقت و وسواس فراهم می شد. این دقت و وسواس نه تنها در مضمون نوشته که در بیان آن نیز بود. جهانشاهی در زمینه‌ي سادگی و مفهومي‌بودن مطالب عقیده خاصی داشت. جهانشاهی تلاش می‌کرد واژه‌های کتاب‌های درسی هر گروه سنی، مبنای مقاله‌ها‌ی مجله‌های پیک باشد. او توصیه کرده بود واژه‌ها و ساختارهای سخن مجله‌ها باید طوری باشد که همه‌ي کودکان ایرانی، از کرد و بلوچ و آذربایجانی بتوانند راحت و آسان از آن سر در بیاورند و در نتیجه زبان فارسی را که زبان مشترک و ملی همه ایرانیان است با علاقه و آرامش بیاموزند. پس از انقلاب دوره شکوفاتری در کارهای جهانشاهی آغاز شد. جهانشاهی در سال 1358 به درخواست خودش بازنشسته شد و رهایی از کارهای اداری به او فرصتی مغتنم داد تا با شور و آزادی بیشتر به تألیف و ترجمه و ویراستاری بپردازد. او در این زمینه چند کار اساسی کرد. تدوین فرهنگ‌نامه‌ای برای کودکان و نوجوانان ایرانی، آرزوی بزرگی بود که با پیوستن جهانشاهی به شورای کتاب کودک و پذیرش سرویراستاری این مجموعه و دعوت از بزرگانی چون شادروان محمود محمودی، زنده‌یاد هوشنگ شریف‌زاده و اسماعیل سعادت، از دوستان و همکاران قدیمی‌اش، به بار نشست.
او از سال ۱۳۵۷ سرپرستی شورای ویراستاری فرهنگنامه‌ي کودکان و نوجونان را در شورای کتاب کودک به عهده گرفت. در سال ۱۳۶۱ همکاری خود را به عنوان مشاور گزینش و تألیف و ترجمه و ویرایش کتاب‌های ادبیات کودکان و نوجوانان با انتشارات فاطمی و واژه آغاز کرد. «چشم چشم دو ابرو»، «شاخ‌های ملوس» و «قلم‌موی جادویی» از نوشته‌های او برای کودکان است. «قصه‌های من و بابام» داستان هایی است که جهانشاهی بر پایه‌ي نقاشی‌های «اریش ارز» هنرمند آلمانی نوشت که در سال ۱۳۶۱ از سوی شورای کتاب کودک به عنوان اثر ویژه برگزیده شد. جهانشاهی بنیان‌گذار و مدیر مسئول مجله‌های کمک آموزشی پیک بود که در سال ۱۳۵۳ جایزه‌ی جهانی گسترش فرهنگی را دریافت کرد.
ایرج جهانشاهی ۲۹ تیر ۱۳۷۰ در تهران درگذشت.
فهرست آثار:
ازوپ در کلاس درس: بازپرداختی از افسانه‌های ازوپ؛ بازپرداخت و تدوین ایرج جهانشاهی. - تهران: فاطمی، واژه، 1363.
بازی و سرگرمی: تهران: مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان با همکاری فرانکلین، 1345 (کتاب‌های پیک - خواندنی‌های آسان برای کودکان).
بازی‌های ورزشی برای رشد ماهیچه ها: ترجمه و نوشته‌ي ایرج جهانشاهی. - تهران: فاطمی، واژه، 1362.
بدن من: تهران: مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان با همکاری فرانکلین، 1345 (کتاب‌های پیک – خواندنی‌های آسان برای کودکان).
چشم چشم دو ابرو: نوشته‌ي باب هاینتس؛ بازپرداخت و نوشته ایرج جهانشاهی. - تهران: فاطمی، واژه، 1362.
بازی با 24 چوب کبریت: تدوین ایرج جهانشاهی . – تهران: فاطمی، واژه، 1362.
خورشید: تهران: مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان با همکاری فرانکلین، 1345. ( کتاب‌های پیک- خواندنی‌های آسان برای کودکان) .
روبهک: نویسنده ایرینا کورشونو. ترجمه‌ي شهین گل سرخی؛ بازپرداخت ایرج جهانشاهی . – تهران: فاطمی، واژه، 1369 .
شاخ های ملوس: اقتباس از مجموعه بندرهای دور دست . نقاشی از محمد زمان زمانی و فریدون جهانشاهی . تهران: مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان با همکاری فرانکلین، 1345 ( کتاب‌های پیک - خواندنی‌های آسان برای کودکان).
شاخ‌های ملوس: نوشته‌ي کاترین گاربوت؛ بازپرداخت ایرج جهانشاهی. - نقاشی از فریدون جهانشاهی. تهران: فاطمی، واژه، 1368. ( متن تجدید نظر شده).
عدد: نوشته‌ي آیزاک آسیموف؛ ترجمه‌ي و بازپرداخت ایرج جهانشاهی. - تهران: فاطمی، واژه، 1367 .
قصه‌ي نخودی: تهران: مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان با همکاری فرانکلین، 1345 ( کتاب‌های پیک – خواندنی‌های آسان برای کودکان).
انجمن صنفی مترجمان شهر تهران از خداوند منان برای روح ایشان آرامش مسألت می‌دارد.
مریم صاحب اختیاری، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات ترجمه
پايگاه اطلاع‌رساني انجمن صنفی مترجمان شهر تهران