منشور اخلاق حرفه ای نیاز امروز صنعت ترجمه
اگر خواهان فعالیت منتقدان مجرب در عرصه ترجمه هستیم باید برای آموزش و تربیت آنان دست به کار شویم. اگر در حوزه کتابه های ادبی هم چنین کاری صورت گرفته بود امروز با گلایه نبود منتقدان حرفه ای در این حوزه روبه رو نبودیم بحثترجمه را نباید تنها در کتاب دید. یکی از اشکالاتی که هم اکنون در حوزه ترجمه وجود دارد بحث جزیرهای بودن آن است. زمانی که قرار بر حمایت از مترجمان میشود یکی از مهمترین شرطها اغلب این است که از فرد مذکور باید حداقل دو کتاب منتشر شده باشد. این در صورتی است که بسیاری از مترجمان هستند که به ترجمه فیلم، سریال، انیمیشن و... مشغول هستند اما تا به امروز هیچ کتابی از آنان منتشر نشده است
مریم شهبازی
«تا بحث ترجمه به میان میآید ناخودآگاه توجه همگان به حوزه کتاب معطوف میشود. این در حالی است که بسیاری از فعالان این عرصه به ترجمه فیلم، سریال، انیمیشن و حتی ترجمه متن در دارالترجمهها مشغول هستند. از این رو حداقل فایده راهاندازی چنین تشکل و صنف‌هایی تلاش برای دستیابی تمام فعالان یک حرفه به حقوقی مساوی خواهد بود.» چند سطری که خواندید بخشی از گفته‌های محمدرضا اربابی، رئیس هیأت مدیره انجمن صنفی مترجمان شهر تهران است. انجمنی که زمان چندانی از دایر شدن آن نمی‌گذرد و مسئولانش مدعی تلاش برای ارتقای صنعت ترجمه هستند. اربابی علاوه بر مدیریت این انجمن صنفی به عنوان مدیر مسئول انتشارات «منتشران اندیشه» و همچنین کارشناس رسمی قوه قضائیه مشغول فعالیت است. به بهانه تأسیس نخستین «بانک ایده صنعت ترجمه» از سوی این انجمن صنفی به گفت‌و‌گو با وی پرداختیم که مشروح آن را می‌خوانید:
قبل از هر سؤالی بگویید که منظور از بانک ایده چیست؟ چراکه عنوان آن به تنهایی بیانگر حوزه فعالیتهای این بانک نیست!
ما در قالب انجمن صنفی مترجمان، بانک ایده را دایر کردیم. امروز «Idea Bank» یا همان بانکهای ایده، مرکزی مهم در راستای ایدهپروری و ایدهپردازی بهشمار میآیند. این بانکها را میتوان نقطه اتصالی میان دانش موجود و راههای کاربردی کردن آن دانست. تنها به بحث ترجمه هم محدود نمیشود و در تمام حوزهها و صنایعی که بشر از آنها بهره میبرد، کاربرد دارد. اما اهمیت وجود چنین بانکهایی در حوزه فرهنگ خود را بیشتر از سایر حوزهها نشان میدهد. چراکه متأسفانه حوزههای مرتبط با فرهنگ به دلیل چنین فقدانی اغلب فقیر هستند. این در شرایطی است که برای حوزههای فناوری با محوریت ایده، نقطه آغازی برای شروع کار محسوب میشود. در شرایط فعلی و در دوره تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا، رشتههای مترجمی دایر است و هرسال علاقهمندانی جذب آنها میشوند. به واسطه وجود این رشتهها حجم و گستره وسیعی از ایده و فکرهای دانشبنیان پدید آمده که ظرفیت کاربردی کردن آنها در فضای آکادمیک وجود دارد. با توجه به اینکه ساز و کاری برای کاربردی کردن ایدههای مذکور در نظر گرفته نشده در نهایت به انتشار مقاله در نشریههای علمی یا پایاننامه ختم شدهاند. ما در تلاش هستیم با فراهم کردن فضا برای مطرح شدن ایدهها به کاربردی شدن آنها کمک کنیم.
پاسخ شما در ابعاد کلیتر و به نوعی در ارتباط با همه حوزهها بود. با دایر کردن این بانک در حوزه ترجمه قرار است چه اتفاقی رخ بدهد؟
ابعاد مختلفی از حوزه ترجمه هم اکنون دانشبنیان شدهاند و همه بخشهای آن از فن ترجمه گرفته تا فناوریهای مرتبط با آن نیاز به دانش و فکر دارد. برای پاسخ به سؤال شما به منشور اخلاق حرفهای مترجمان اشاره میکنم که آن را به تازگی با همکاری قوه قضائیه تدوین کردهایم. این منشور اخلاقی از یک ایده به ظاهر ساده دانشگاهی نشأت گرفته و آنقدر از سوی کارشناسان و فعالان این حوزه بررسی شده تا در نهایت به شکل منشور مذکور در آید. امروزه در کشور ما از جهت ارزشیابی کیفی، آثار ترجمه شده هیچ مدل مشخصی ندارند که با تدوین این منشور درصدد برطرف کردن بخشی از این فقدان هستیم. اغلب ترجمهها از دریچه سلیقه و علایق افراد مختلف ارزیابی میشوند.
منشوری که با همکاری قوه قضائیه آن را تدوین کردهاید؛ تنها از جهت باید و نبایدهای اخلاقی این حرفه است یا ضمانت اجرایی هم دارد؟
این منشور مرتبط با حوزههای مختلف ترجمه است. در حوزههای مختلف ترجمه بهطور کلی دو وجه قانون و اخلاق درگیر میشوند که رعایت هر دوی آنها الزامی است. اگر قوانینی داشته باشیم که الزام اخلاقی نداشته باشد همیشه برخی از افراد سودجو، راههایی را برای دور زدن قانون پیدا میکنند. از همین رو هر دو وجه مورد نیاز است. منشورهای اخلاقی حرفهای اغلب ضمانت اجرایی ندارند اما منتشر میشوند تا به مرور نهادینه شوند. یکی از بهترین نمونههای این قبیل منشورها سوگندنامهای است که پزشکان در ابتدای کار به آن قسم یاد میکنند. این سوگندنامه التزام قانونی ندارد اما از لحاظ اخلاقی نهادینه شده و به آن عمل میشود. در حوزه ترجمه نیز میتوان به چنین کاری دست زد. مشابه این منشور در حدود 28 کشور جهان رعایت میشود.
شاید بخش مهمی از سوگندنامه پزشکان که به آن اشاره کردید براساس اتکا به مبانی اخلاقی باشد اما مسأله اینجاست که اگر هریک از پزشکان از دایره وظایف خود تخطی کنند قانون با آنان برخورد میکند. در ارتباط با مترجمان و به واسطه این منشور امیدی هست که مشابه این التزام قانونی را در این بخش هم داشته باشیم؟
تنها با اتکا به منشور نمیتوان به تحقق اهداف آن بویژه از دریچه قانون امیدی داشت. هم اکنون قوه قضائیه نظارت بر ترجمه رسمی را به عهده گرفته اما ترجمه غیررسمی تا امسال متولیای نداشته است. از همین رو در سالجاری انجمن صنفی مترجمان تهران تأسیس شد. دایر شدن این انجمن در جهت ایجاد ساز و کار نظارتی مناسب برای مدیریت فعالیتهای این عرصه است که اتفاق خوبی بهشمار میآید.
قوه قضائیه چرا در تدوین این منشور ورود پیدا کرده است؟
قوه قضائیه ادارهای به نام اداره کل مترجمان رسمی دارد که دارالترجمهها زیر نظر این اداره قرار دارند.
پس وقتی بحث دارالترجمهها مطرح میشود؛ یعنی بحثی ورای حوزه کتاب است؟
بحث ترجمه را نباید تنها در کتاب دید. یکی از اشکالاتی که هم اکنون در حوزه ترجمه وجود دارد؛ بحث جزیرهای بودن آن است. زمانی که قرار بر حمایت از مترجمان میشود یکی از مهمترین شرطها اغلب این است که از فرد مذکور باید حداقل دو کتاب منتشر شده باشد. این در صورتی است که بسیاری از مترجمان هستند که به ترجمه فیلم، سریال، انیمیشن و... مشغول هستند اما تا به امروز هیچ کتابی از آنان منتشر نشده است. مترجمان بسیاری هم در دارالترجمهها کار میکنند اما آنان هم کتاب ندارند. حداقل فایده راهاندازی چنین صنفها و تشکلهایی تلاش برای دستیابی به حقوق تمام فعالان مشاغل است.
پس در تلاش هستید تا ترجمه تنها به حوزه کتاب محدود نشود و مترجمان در تمام بخشها از مزایای کاری این حرفه بهرهمند شوند؟
بله. در همین رابطه در انجمن صنفی چند برنامه داریم؛ یکی از این برنامهها تعریف مشاغل جدید است. گرچه نکاتی که اشاره شد مشاغل جدید محسوب نمیشوند. برای ارتقای صنعت نشر دورههای آموزشی مختلفی را در نظر گرفتهایم تا کم و کاستیهایمان جبران شود. به عقیده من همانگونه که ما در کشورمان منتقد فیلم و ادبیات داریم باید منتقد ترجمه هم داشته باشیم. در کنار آن باید ارزیاب کیفیت ترجمه را هم تربیت کنیم تا بعد تبدیل به شغل شود. برای ارتقای صنعت ترجمه باید شغلهایی که مرتبط با ترجمه هستند و در دنیا وجود دارند به وجود بیایند و سپس فضای مناسب برای کسب و کار آنان راهاندازی شود.
از آنجایی که به فعالیت منتقدان ادبی اشاره کردید شاید بد نباشد که به این مسأله هم اشاره شود که با وجود سالها انتشار کتابهای متعدد ادبی در کشورمان هنوز هم با ضعفی جدی در حوزه نقد ادبی بویژه در حوزه داستاننویسی روبهرو هستیم. با این تفاسیر چگونه به تربیت منتقد به معنای واقعی آن در عرصه ترجمه و در این زمان کوتاه امیدوارید؟
به عقیده من فقدانی که به آن اشاره کردید به دلیل نبود مدیریت و سازماندهی در راستای تربیت منتقدان ادبی است. اگر خواهان فعالیت منتقدان مجرب در عرصه ترجمه هستیم باید برای آموزش و تربیت آنان دست بهکار شویم. اگر در حوزه کتابهای ادبی هم چنین کاری صورت گرفته بود امروز با گلایه نبود منتقدان حرفهای در این حوزه روبهرو نبودیم. تلاش ما بر این است که منتقدان را بر اساس مبانی علمی آموزش بدهیم و بعد برای آنان بازار کار ایجاد کنیم. طرح نهضت ملی نقد و ترجمه هم در همین راستا است.
بانک ایده قرار است که بیشتر بر شیوههای ترجمه و بحث آکادمیک آن نظارت داشته باشد؟
نه، تنها بحث آموزش مطرح نیست. به عنوان نمونه شما امروز به فکرتان میرسد که ایکاش قیمتهای ترجمه در حوزه کتاب استاندارد شود. این بحث را با ما در میان میگذارید و پیشنهادهایی هم میدهید. این گفته شما ورودی بانک ایده در این اقدام خواهد بود. پیشنهاد مطرح شده از سوی کارشناسان مختلف پردازش شده و خروجی آن طرحی جامع خواهد شد. اگر غیر از این روند، مدنظرمان باشد ما هیچگاه موفق به انجام کارهای سیستماتیک و با برنامه نخواهیم شد.
در گفتههایتان به ایجاد تحول و ارتقای صنعت ترجمه اشاره کردید. از سویی بهدنبال برطرف کردن مشکلات این حوزه و حتی ساماندهی آن از طریق صنف و بانک مذکور هم هستید اما از سوی دیگر حتی اطلاعرسانی درستی در این زمینه انجام ندادهاید! بسیاری از اهالی قلم و فعالان این حوزه نه اطلاعی از وجود صنف و بانک شما دارند و نه حتی خودتان در ارتباط با فعالیتهایی که از آن میگویید اطلاعرسانی کردهاید و در واقع کمتر کسی میداند که این بانک چیست و چه اهدافی دارد!
قبول دارم که در اطلاعرسانی ضعیف عمل کردهایم. اما این مشکل را هم به کمک شما اهالی رسانه برطرف خواهیم کرد. هدف ما برطرف کردن مشکلات متعدد مترجمان نظیر بیمه است. علاوه بر این برنامهریزی برای برطرف کردن ضعفهای علمی در این کار و نیاز به برگزاری دورههای آموزشی نیز مد نظرمان خواهد بود. بانک ایده به عبارتی مغز متفکر صنف ترجمه خواهد بود. ما از تمام پیشنهادها که شرایط لازم را داشته باشند استقبال خواهیم کرد و آنها را در کارگروههای مرتبط بررسی خواهیم کرد.
پیشنهاددهندگان ایده چه نقشی در این کار خواهند داشت؟ آیا مالکیت معنوی و مادی ایده دهنده لحاظ میشود؟
بهطور قطع زمانی که از ایده افراد استفاده میکنیم در صورت تمایل از همراهیشان نیز بهره خواهیم گرفت. این چنین نیست که افراد را رها کرده و از ایده آنان استفاده کنیم بهطور حتم از ارائهدهنده ایده حمایت خواهیم کرد. از آغاز کار تا پایان آن مالکیت معنوی و مادی ایده در اختیار مطرحکننده آن باقی خواهد ماند. البته کارشناسانی که در پردازش و عملی کردن آن نقش داشته باشند نیز حقشان محفوظ خواهد ماند.
به افرادی که خواهان به اشتراک گذاشتن ایدههای خود با شما هستند چگونه اطمینان خاطر میدهید که به مالکیت مادی و معنوی فکرشان وفادار خواهید ماند؟
برای ایجاد این اطمینان خاطر هم برنامهریزی داریم. همانند وزارت فرهنگ و ارشاد که افراد قادر به ثبت کتاب خود خواهند بود ما هم تمام مراحل را ثبت خواهیم کرد. هریک از علاقهمندان میتوانند ایده خود را از طریق سایت و از همان ابتدای ارائه طرح آن را به ثبت برسانند. تلاشمان بر این است که شفاف عمل کنیم تا اعتماد و همراهی اهالی این حوزه را به دست آوریم. اگر هم اکنون به سایت tiat.irمراجعه کنید فرم ثبت ایده در بانک مذکور را خواهید دید.
در بخش ترجمه کتاب یکی از مشکلاتی که با آن روبهرو هستیم ترجمههای موازی از آثار خارجی است. به عنوان نمونه به محض آنکه کتابی جایزهای مشهور را از آن خود میکند، تعدادی از ناشران برای انتشار آن دست به کار میشوند. در این موارد اغلب کیفیت ترجمه را فدای سرعت بالاتر میکنند. برای این قبیل مشکلات نیز کاری خواهید کرد؟
در این زمینه طرحی با عنوان نظام جامع مدیریت ترجمه نتظیم شده است. نامهای هم برای وزیر ارشاد ارسال شد و جلسهای هم برگزار کردیم. نظرمان این بود که انجمن در ممیزی کیفیت آثار ترجمه شده با ارشاد همکاری داشته باشد و هنوز هم سر این وعده و قرار هستیم. البته در ارشاد در خصوص ممیزی آثار پیش از چاپ محدودیتهایی وجود دارد که شاید به واسطهاش ما و دوستان ناچار به ارزیابی کیفی کتابها بعد از انتشار شویم. به هرحال ما چه بخواهیم و چه نخواهیم کتابهای بیکیفیت منتشر میشوند اما تلاش میکنیم با برگزاری جلسات مختلف ارزشیابی و نقد اصولی، ساز و کار مناسبی را ترسیم کنیم. این مسأله میتواند با همکاری ارشاد الزام قانونی هم داشته باشد. در این باره به دنبال ایجاد نظام رتبهبندی مترجمان نیز هستیم. با این کار علاوه بر جنبه مثبت، امکان ورود غیرحرفهایها به بازار کار هم گرفته خواهد شد.
این رتبهبندی در صورتی اعتبار دارد که به واسطه تعامل با ارگان یا وزارتخانهای باشد. در این زمینه با کدامیک از سازمانها یا نهادها همکاری خواهید داشت؟
ما انجمن صنفی هستیم و باید این مسأله که صنف تأییدکننده مترجمان است، نهادینه شود. در تلاش هستیم تا فردی که از کانال صنف معرفی میشود به عنوان مترجم شناخته شود. این اتفاق به نفع همه خواهد بود و بهطور قطع وزارت ارشاد هم برای برونسپاری بخشی از فعالیت خود استقبال خواهد کرد. به همین منظور در حال رایزنی هستیم تا به مدل مناسبی دست پیدا کنیم. اما در بحث ترجمههای موازی که به آن اشاره کردید کار قدری سخت میشود. در این باره نمیتوان کار رسمیای انجام داد. البته این اقدام هم میتواند از طریق بانک ایده انجام شود. شاید به این منظور بتوان سامانهای طراحی کرد که هر ناشر و مترجمی قبل از شروع کار نام اثر را در آن ثبت کند. البته نباید فراموش کرد که ما هم در این انجمن با موانع و مشکلاتی روبهرو هستیم.
تاکنون چقدر موفق به کسب حمایت و اعتماد مترجمان شدهاید؟
اسامی اعضای افتخاری انجمن، خود گویای حضور استادان و پیشکسوتان مطرحی است. به همین علت میتوان به این نکته رسید که تا به امروز استقبال خوبی از این مجموعه شده است. هشتم مهرماه روز جهانی مترجم است و من این نوید را میدهم که از هشتم تا پانزدهم مهرماه برای نخستینبار در کشور هفته مترجم نام گرفته شود. در این هفته برنامههای مختلفی خواهیم داشت که یکی از آنها جشن همدلی جامعه مترجمان خواهد بود که با همکاری سازمانهای مختلفی نظیر شهرداری، حوزه هنری و وزارت ارشاد خواهد بود. هدف از این جشن و هفته فرهنگی جمع کردن مترجمان زیر یک سقف است تا از این طریق همه برای فردای بهتر تلاش کنیم.
با توجه به اینکه این صنف تازه تأسیس شده منابع مالی آن چگونه تأمین میشود؟
صنف ترجمه تشکلی کاملاً خصوصی است و به هیچ ارگان یا سازمانی وابسته نیست. هزینههای اداره آن نیز تا به امروز از طریق همراهی علاقهمندان و هزینه شخصی خود اعضا تأمین شده است. البته به مرور با عضوگیری انجمن هزینههای جاری آن از طریق حق عضویت و برگزاری دورههای آموزشی تأمین میشود. اگر قرار باشد در این شرایط به امید پول بنشینیم که هیچکاری نباید انجام بدهیم. از طرفی هیچ سازمانی هم نمیتواند بهطور مستقیم به ما کمک کند چراکه در این صورت استقلال انجمن از میان خواهد رفت.
تعامل شما با پیشکسوتان عرصه ترجمه و از سویی استقبال آنان از عضویت در انجمن چگونه بوده است؟
استقبال اهالی کتاب هم از عضویت در انجمن خوب بوده بهطوری که تعداد قابلتوجهی از بزرگان ترجمه در زبانهای مختلف نظیر ایتالیایی، آلمانی، عربی و... تا به امروز به عضویت افتخاری انجمن درآمدهاند. از جمله این افراد میتوان به استادانی همچون موسی بیدج و غلامرضا امامی اشاره کرد.
مدعی این هستید که انجمن را با هدف ارتقای صنعت نشر در کشور برپا کردهاید اما این در حالیاست که عنوان انجمن تنها به تهران محدود میشود!
اینکه عنوان انجمن به تهران محدود شده به خاطر موانع قانونی است. مجوز انجمنها از طریق وزارت کار صادر میشود. وزارت کار هم به انجمنها به شکل سراسری مجوز نمیدهد؛ مگر اینکه هر شهر انجمن خود را دایر کند و در آخر همه زیر نظر یک مدیریت واحد قرار گیرند. در این عرصه برنامههایی داریم تا انجمن به نوعی سراسری شود. از طرفی وزارت کشور هم مجوز نهاد صنفی را صادر میکند اما میگوید که باید از وزارت کار هم مجوز بگیرید چراکه میخواهید کار ایجاد کنید و این هم به وزارت کار مربوط میشود.
بخش اعظمی از فعالیتهای حوزه ترجمه به کتاب ختم میشود. در شرایطی که مخاطبان ایرانی چندان اهل مطالعه نیستند چگونه میتوانید به این کار به عنوان صنعت نگاه کنید؟
در پاسخ به این سؤال باید بگویم که نباید ترجمه را محدود به کتاب کرد. باید به ترجمه نگاه جامعتری داشت. اگر نهادهای لازم شکل بگیرند میتوانیم ترجمه را به صنعت گره بزنیم که در این صورت بسیاری از مشکلاتمان از میان خواهند رفت.
سالهاست که اتحادیه ناشران و کتابفروشان قدم به عرصه گذاشته و حتی توانسته اعتماد مسئولان وزارت ارشاد در واسپاری مسئولیت برگزاری نمایشگاه کتاب را هم بهدست بیاورد. با توجه به اهدافی که دارید و استقبالی که میگویید پیشکسوتان از شما داشتهاند تا چه مدت دیگر به جایگاهی مشابه این اتحادیه دست پیدا خواهید کرد؟
انشاءالله سه سال دیگر در جایگاهی خواهیم ایستاد که حتی به عنوان نمونه مسئولان وزارت ارشاد بسیاری از مسئولیتهایشان را به عهده ما خواهند گذاشت. برای رسیدن به این جایگاه بسیار تلاش خواهیم کرد. علت این همه اطمینان خاطری که داریم هم آن است که ما امروز کارمان را شروع نکردهایم بلکه چندین سال است که مشغول بررسی و تلاش هستیم. حداقل چهار سال است که در حال زمینهسازی برای تحقق اهدافمان هستیم و همانگونه که در ابتدا هم اشاره شد، تلاش میکنیم تا تمام اهالی این حوزه را زیر یک سقف جمع کرده و آنها را همدل کنیم.