چهارشنبه، ۲۷ بهمن ماه سال ۱۳۹۵، جمعی از مترجمان در تهران گردهم آمدند و چشم انتظار دیدار یار شدند. ششمین جلسه از سری نشست‌های آموزش نقد ترجمه، با تدریس دکتر علی خزاعی‌فر و با موضوع « نقد ترجمه مبتنی بر سنّت ترجمه در ایران»، از سوی انجمن صنفی مترجمان شهر تهران و با همکاری حوزه هنری برگزار شد.
در این نشست که با استقبال کم‌نظیر دوست داران ترجمه برگزار شد، اساتیدی همچون دکتر علیرضا خان‌جان، دکتر سيد حسین حیدریان و استاد هاشمی میناباد نیز حضور داشتند تا از محضر دکتر خزعی‌فر بهره گیرند.
دکتر خزاعی‌فر، صاحب امتیاز، مدیرمسئول و سردبیر کهن‌ترین فصلنامه‌ي ترجمه در ایران، فصلنامه نام آشنای «مترجم» که بیش بيست و پنج سال از انتشار نخستین شماره آن می‌گذرد، به تهران آمده بودند تا در جمع مشتاقان از «نقد ترجمه مبتنی بر سنّت ترجمه در ایران» صحبت کنند.
ایشان سخنان خود را با طرح چند پرسش آغاز کردند: آیا وجود نظریه برای عمل ترجمه ضروری است؟ فرض کنیم که می‌توان بدون نظریه، کار عملی ترجمه انجام داد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ چگونه می‌توانیم مشکلاتی که پیش آمده است را حل کنیم؟ آیا ترجمه منسجم خواهد بود؟
ایشان سپس در این راستا، در مورد نظریه محدود سخن گفتند. منظور از نظریه محدود، طرح واحد و منسجم زمانی و فرهنگی است که مترجم با آن می‌تواند تصمیمات یک‌دست بگیرند و متن، منسجم خواهد شد. همه مترجمان بزرگ، از این امر آگاهند و طرح نظری در ذهن دارند. شاید هرگز راجع به نظریه صحبت نکنند اما اگر آثارشان را تحلیل کنید، به این نتیجه می‌رسیم که طرحی در ذهن دارند.
دکتر خزاعی‌فر در ادامه افزودند: «برای مثال، از مصاحبت با آقای کوثری دریافته‌ام که ایشان، طرح قوی در ذهن و در آثارشان دارند. مترجمان حرفه ای، جایگاه ترجمه را در نظام ادبی می‌شناسند».
دکتر خزاعی‌فر « بوطیقای ادبی» را پسند و عـُرف ادبا دانستند و خاطرنشان کردند که مترجمان بزرگ با استراتژی های ترجمه آشنا هستند اما این آشنایی صد درصد نیست. همچنین، طرح هایی که مترجمان حرفه ای در ذهن دارند، یکسان نیست.
دکتر خزاعی‌فر با بیان این نکته که ما در ایران با بحران نظری روبرو هستیم تصریح کرد: «شناخت ما از ترجمه باید همه حوزه ها را دربربگیرد، نظریه ترجمه، صرفا زبانی نیست و ترجمه عقبه های ادبی، سیاسی، فرهنگی و ایدیولوژیک دارد و مترجم باید این عقبه‌ها را بشناسد».
دکتر علی خزاعی‌فر در ادامه انواع ترجمه در ایران را به چهار دسته تقسیم کردند:
نوع اول: ترجمه خلاق، که دو مورد از مهمترین ویژگی های آن این است که اولا، متن، تالیفی است و ثانیاً بر وفق زبان فارسی تعدیل شده است. ایشان تأکید کردند که هدف از آموزش ترجمه، نمی‌تواند ترجمه نوع اول باشد، زیرا این نوع ترجمه، ترجمه حداکثری است.
نوع دوم: ترجمه مقبول: این نوع ترجمه بیشتر در مورد متون غیر ادبی و متون اطلاعاتی صدق می‌کند. از ویژگی‌های آن عبارتند از:
- زبانی روشن و خالی از ابهام دارد.
- ترجمه بودن آن آشکار نیست و غیر فارسی بودن آن، حواس خواننده را پرت نمی‌کند.
- انتخاب و ترکیب واژگان، مطابق نثر تألیفی است و ژانر آشنا را منتقل می‌کند.
- مترجم، هر استراتژي را که می‌داند در راستای سلاست، صراحت و روشنیِ متن به کار می‌گیرد.
دکتر خزاعی‌فر پس از آن افزود: بهتر است ترجمه نوع دوم، هدف آموزش ترجمه باشد. برنامه‌ای واقع‌گرایانه و در عین حال خلاق؛ به شرط آن که اقتضائات آن شناخته شود.
نوع سوم: ترجمه التقاطی؛ این نوع، مهمترین نوع ترجمه است. در تعریف این نوع ترجمه می‌توان گفت که گرچه جملات فارسی هستند، ساختار آن شبیه به انگلیسی است. از جمله ویژگی‌هایی که دکتر خزاعی‌فر برای ترجمه التقاطی برشمرد، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ترجمه التقاطی، تقریبا همیشه، از نظر دستوری صحیح است.
- در جاهایی می‌تواند با خواننده ارتباط برقرار کند، اما در کل از برقراری ارتباط با خواننده، عاجز است.
- جملات آن، شبیه متن اصلی است. از نظر ساختار و ترتیب جملات، به متن اصلی شباهت دارد.
- ترجمه بودن متن، گاهی بسیار آشکار است.
- هویت ژانری متن، مخدوش شده است.
نوع چهارم: ترجمه غیر قابل قبول: این نوع ترجمه از نظر انسجام متنی، زبانی، طول جملات و ترکیبات و ساختارها و مواردی از این دست، فاقد صلاحیت است.
ایشان در ادامه اظهار داشتند که مترجم باید بتواند صرف نظر از اینکه ساختار متن مبدا چیست، متنی مستقل بنویسد و چنین ترجمه‌ای، ترجمه « خوب و تمدن ساز» خواهد بود.
دکتر خزاعی‌فر، در بخش دوم سخنان خود درباره «رابطه ما با سنت ترجمه» اشاره نمود و اظهار داشت که:
سنت ترجمه عبارت است از:
- تلقی پیشینیان از ترجمه
- نسبت ترجمه با تالیف
- شیوه و روش ترجمه پیشینیان
- پاسخ‌هایی که پیشینیان برای مشکلات ترجمه‌ای پیدا کرده‌اند.
وی در ادامه افزود: نحوه روبرو شدن پیشینیان با پیشنهادهای زبانی جدید که از زبان های دیگر آمده است، بعدها به هنجارهای ترجمه منجر شده‌اند.
دکتر خزاعی‌فر مترجمان را به سه دسته تقسیم کردند:
- پیشگامان سنت ترجمه یعنی کسانی که سنّت ترجمه را در ایران، آغاز کردند. کسانی که متون کهن فارسی همچون گلستان سعدی و تاریخ بیهقی را بسیار مطالعه می‌کردند و خوشبختانه تصورشان از ترجمه این بود که نباید به زبان فرنگی باج بدهند. محمد طاهرمیرزا، از جمله افرادی است که در این گروه قرار دارند.
- ادامه دهندگان سنت ترجمه: اینان نسبت به گروه پیشین، تسلط کمتری به زبان فارسی داشتند. آن‌ها در این مرحله کم کم آموختند که می‌توان ساختار متن ترجمه شده را نیز، همانند ساختار متن اصلی نوشت. استفاده از علائم نگارشی فرنگی مانند ویرگول و پرانتز، از این مرحله آغاز شد. در این مرحله همچنین، گرته برداری‌ها افزایش یافت؛ البته این گرته برداری‌ها همواره منفی نبودند، مثلا «عبدالله توکل» که از مترجمان متعلق به این دوره است، در آثار خود گرته‌برداری های مثبت زیاد دارد.
- آغازگر مسیر نو و انحرافی: این مترجمان بر زبان مادری خود تسلط کافی ندارند و از توانایی‌های آن بی‌اطلاعند. آن‌ها همچنین به سبب ناآگاهی از راهکارهای مترجمان پیش از خود، مشکلات خود را به تنهایی حل می‌کنند و چه بسا ناکام می‌مانند. این افراد به متن اصلی پناه می‌برند و ساختارهای متن اصلی را در زبان فارسی بازسازی می‌کنند.
دکتر خزاعی‌فر در ادامه تأکید کرد: ناتوانی مترجم در تولید ژانری شبیه به متن اصلی، مترجم را به تولید متن ترجمه التقاطی پیش می‌برد.
این استاد نام‌آشنای ترجمه در ادامه از « متن ترجمه‌ای» سخن گفت و تصریح کرد که مفروضات متن ترجمه‌ای عبارتند از:
- متن ترجمه‌ای، در درجة اول و پیش از آن‌که ترجمه باشد، متن است.
- متن ترجمه‌ای از آن جهت که متن است تعریف، عناصر و کارکرد مشترکی با متن تألیفی دارد.
- متن برای این نوشته می‌شود که با خواننده ارتباط برقرار کند. رعایت عناصر بنیادی متن در ترجمه کار دشواری است.
دکتر خزاعی‌فر در ادامه به نظرات چسترمن در خصوص ترجمهoptimal اشاره کرد و افزود، منظور در اینجا متنی است که دارای ویژگی های متنیت باشد. ویژگی‌های متننیت، هفت مورد و از جمله مهمترین آن‌ها، انسجام است. ایشان ادامه داد، از نظر چسترمن، استراتژی شیوه‌ای است که مترجم آن را به کار می‌گیرد تا به هنجارها واکنش نشان دهد. پس، متن ترجمه‌ای را همسو با جامعه مقصد بنویسید.
دکتر خزاعی‌فر در ادامه، پنج عنصر بنیادی متن ترجمه‌ای را انسجام زبانی، انسجام منطقی، انسجام تألیفی، انسجام روایی و انسجام ژانری برشمردند و تأکید کردند توجه به این نکته که هر متنی به یک ژانر تعلق دارد، ضروری و رعایت انسجام ژانری کاری مهم و دشوار است.
در این نشست همچنین پرسش و پاسخ‌هایی در حوزه ترجمه مطرح شد و جمع مشتاقان، از نظرات و خاطرات زیبای دکترخان‌جان در وادی ترجمه بهرمند شدند.
درپایان، شعر طنز بداهه درباره این گردهمایی، از آقای صابر آتش نظرلو که از تبریز خود را به جمع دوستداران استاد رسانده بود، حسن ختام این روز خاطره انگیز شد.
فاطمه مديحي
پايگاه اطلاع‌رساني انجمن صنفي مترجمان شهر تهران