روز چهارشنبه، بیست‌وپنجم مهر ماه هزاروسیصد‌ونود‌وهفت، میزگرد حقوق ترجمه و مسائل مرتبط با آن به‌همت انجمن صنفی مترجمان استان تهران و با همکاری خانۀ کتاب در سرای اهل قلم برگزار شد. در این نشست، محمدرضا اربابی، کارشناس رسمی قوۀ قضاییه در رشتۀ ترجمه و رئیس انجمن صنفی مترجمان؛ سیدعباس حسینی نیک، رئیس انجمن ناشران دانشگاهی و بازرس اتحادیۀ ناشران، شیوا مقانلو، منتقد، نویسنده و مترجم، مژگان دولت‌آبادی، مترجم و اعظم صمدی، نمایندۀ دفتر حقوقی و مالکیت معنوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حضور داشتند.
محمدرضا اربابی این نشست را با اشاره به قدمت و اهمیت ترجمه آغاز کرد و بر توجه به قانون کپی‌رایت و کنوانسیون برن تأکید کرد و افزود کنوانسیون برن از زمان آغاز به‌کار خود با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است که یکی از جدی‌ترین آن‌ها نپیوستن برخی کشورها به آن بوده است، در ادامه افزود: بعدها، پذیرش مشروط کنوانسیون برن توسط برخی کشورها موضوععیت پیدا کرد تا اینکه امروز قریب به نود‌وپنج درصد از کشورهای دنیا عضو این کنوانسیون بین‌المللی هستند، اما کشور ما هم از آن کشورهایی است که در این نود‌وپنج درصد حضور ندارد.
در ادامۀ نشست، اعظم صمدی، نمایندۀ دفتر حقوقی و مالکیت معنوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به تصویب قانون حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در سال ۱۳۴۸ اشاره و تأکید کرد که باید بحث وجود قانون در کشور را از بحث اجرا یا رعایت آن جدا کنیم. صمدی در ادامه گفت: در سال ۱۳۵۲ نیز قانونی به تصویب رسید که صراحتاً بر حقوق مترجم تأکید دارد، اگرچه از حیث قانونی در صورت نبود قانون سال ۱۳۵۲ نیز، حقوق مترجم با توجه به همان قانون مصوب ۱۳۴۸ نیز قابل‌پیگیری است. وی همچنین گفت: در ادامۀ سیر قوانین کپی‌رایت رسیدیم به قانون مربوط به نرمافزارها که در سال ۱۳۷۹ به تصویب رسید و در سال ۱۳۸۲ قانون تجارت‌الکترونیک که موادی از آن به حمایت از آثار در بستر فضای مجازی مربوط می‌شود. صمدی این پراکندگی قوانین را دال بر نوشتن لایحه‌ای با هدف انسجام قوانین این حوزه دانست. صمدی از تلاش‌های وزارت‌خانه در سال‌هاای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳ در راستای پذیرش این لایحه از سوی دولت و از مرارت‌های این مسیر نیز سخن گفت و افزود این لایحه بالآخره سال ۱۳۹۳ از سوی دولت به مجلس ارسال شده و همچنان منتظریم که کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس به‌عنوان کمیسیون اصلی این موضوع، بررسی لایحه را شروع کند! او در ادامه به چالش‌های ترجمۀ موازی و مکرر اشاره کرد و گفت حقوق‌دان جدای از مترجم نمی‌تواند برای او راهکار بدهد. باید مشکلات مترجم را بداند تا تلاش کند و ابراز کرد امروز این‌جا هستیم تا پای صحبت مترجمان نیز بشینیم. صمدی در پایان به این موضوع اشاره کرد که لایحه‌ای که سال‌هاست در مجلس در انتظار تعیین تکلیف آن هستیم، به حقوق مرتبط با آثار در حوزۀ داخل کشور اشاره دارد و در صحبت از آن نباید با کنوانسیون برن که یک موضوع بینالمللیست برای پرداختن به آن علاوه بر جنبۀ حقوقی بسیاری از جنبه‌های دیگر را از جهات مختلف باید مد نظر قرار داد؛ خلط مبحث شود.
مقانلو صحبت خود را با این نکته شروع کرد که گمان می‌کنم چه در مقام تولیدکننده و چه در مقام مصرف‌کننده، چه در مقام تئوریسین و چه در مقام کسی که به صورت عملی ترجمه می‌کند، زمان آن رسیده است که دغدغه‌های خود را مطرح کنیم. او ادامه داد به‌شخصه اولین باری که دیدم ناشری در ایران کپی‌رایت گرفت، اوایل دهۀ هفتاد بود. در این سال‌ها علاوه‌بر این که به‌دنبال گرفتن کپی‌رایت برای آثار خودم بودم، مشاور برخی ناشران بودم تا آن‌ها را در این راه همراهی کنم. مقانلو در ادامه با اشاره بر مشکلات موجود در مسیر گرفتن کپی‌رایت اظهار کرد اولین مشکل این است که حتی اگر ناشر ایرانی بپذیرد کپی‌رایت را بخرد، بحث پرداخت رسمی پول پیش می‌آید. مسئلۀ دوم این است که وقتی کسی در مقام مترجم یک تک‌کتاب را برای ترجمه انتخاب می‌کند، ممکن است بتواند ناشر را به تضمین کپی‌رایت متقاعد کند، اما معمولاً وقتی کتاب‌ها به شکل مجموعه‌ای از سمت ناشر انتخاب می‌شود، منِ مترجم یک تک‌جلد از مجموعه، خیلی قدرت مانور ندارم. مسئلۀ سوم که باید بدانیم این است که کتاب‌هایی که کپی‌رایت آن‌ها را می‌گیریم الزاماً ترجمۀ بهتری ندارند و در اینجاست که یک چالش بزرگ ادبی و اخلاقی برای مخاطب و برای خود ما پیش می‌آید. آسیب دیگری که لازم می‌بینم مطرح کنم کپی‌کاری‌هایی‌ست که از روی دست خودمان می‌کنیم. آنچه مقانلو پس از بیان این تجربه‌ها از نکات مثبت رعایت کپی‌رایت که در مراودات و سفرهایش به آن‌ها پی برده اشاره نمود و اظهار کرد اولین نکتۀ مثبت رعایت کپی‌رایت در سطح جهانی برای ما، حفظ وجهۀ ما در جهان است. نکتۀ دوم این است که با رعایت کپی‌رایت جلوی آشفته‌بازار و شلختگی ترجمه گرفته می‌شود. نکتۀ بعدی این است که ناشر و مترجم واقعی مشخص خواهد شد. مسئله بعدی قیمت تمام‌شدۀ کتابی‌ست که برای آن کپی‌رایت گرفته شده است.
در ادامه، مژگان دولت‌آبادی، مترجم زبان ترکی استانبولی به بیان برخی تجربیات شخصی خود پرداخت. دولت‌آبادی که حدوداً پنج سال است پا به عرصۀ ترجمۀ ادبی گذاشته، از همان آغاز صرفاً آثاری را ترجمه کرده که کپی‌رایت آن‌ها رعایت شده باشد و از این‌رو صحبت‌های خود را با تلاش‌هایش در زمینۀ اخذ کپی‌رایت و کوشش در راه تغییر و ارتقای وجهۀ بین‌المللی ایران به ویژه در ترکیه، ادامه داد. او به گفته‌ای از عزیز نسین اشاره کرد و گفت ما نه تنها مسئول گفته‌های خود هستیم، بلکه در برابر ناگفتههایمان نیز مسئولیم. وی افزود: ایجاد پل ارتباطی بین دو کشور بر پایه احترام متقابل استوار است. دولت‌آبادی افزود: من شخصاً به مسئلۀ رعایت کپی‌رایت نگاه کردم. جدای از اینکه کشورم یا جهان چقدر به کپی‌رایت پایبند است، باید به‌طور اخلاقی آن را رعایت کنم. او همچنین به آسیب‌هایی که ترجمۀ موازی به مترجم می‌زند، در حالی که ناشر از آن سود می‌برد، اشاره داشت. دولت‌آبادی افزود از دستاوردهای احترام به کپی‌رایت را احترام ناشران یا نویسندگان به ایران و ادب ایران دانست. او همچنین ابراز امیدواری كرد که ارتباط فرهنگی خوب و منسجمی بین ایران و ترکیه شکل بگیرد.
در نتیجۀ صحبت‌های دولت‌آبادی، اربابی نکتۀ مهمی را از میان سخنان او بیرون کشید و اظهار داشت یکی از مباحث مهمی که شاید در قانون هم مغفول مانده باشد این است: متولی‌گرفتن کپی‌رایت است. مترجم نباید مسئول گرفتن کپی‌رایت باشد. نباید هزینه و مسئولیت اخذ کپی‌رایت را بر دوش مترجم گذاشت. اربابی در ادامه به موضوع عضویت انجمن صنفی مترجمان در فدراسیون جهانی مترجمان و همکاری‌های مستمر و مثمرثمر با آن‌ها اشاره کرد.
در ادامۀ نشست حسینی‌نیک، رئیس انجمن ناشران دانشگاهی و بازرس اتحادیۀ ناشران دربارۀ قانون مالکیت فکری سخن گفت. او اظهار کرد بر خلاف نمایی که در داخل کشور راجع به مسئلۀ کپی‌رایت نشان داده می‌شود باید اشاره کنم که در کشور ما حدود پنجاه سال است که نظام کپی‌رایت وجود دارد. کشورهای حوزۀ خلیج فارس از حدود سال ۲۰۰۰ به مسئلۀ کپی‌رایت و قانون‌گذاری برای آن اهمیت قائل شده و قانون‌گذاری کرده‌اند. وی سخنانش را با توضیح دربارۀ اینکه ایران چگونه صاحب قانون نظام مالکیت فکری شده است ادامه داد و تصریح کرد که قانون مالکیت فکری یا آفرینش فکری دو شاخۀ مهم دارد یکی حقوق آفرینش‌های صنعتی‌ست و دیگری حقوق آفرینش‌های ادبی و هنری. حسینی‌نیک صحبت‌های خود را با تشریح تاریخچۀ تغییر و اصلاحات کنوانسیون برن ادامه داد و همچنین بخش‌هایی از ماده قانون‌ها را خواند و آن‌ها را توضیح داد و تشریح کرد. وی در ادامه به تأثیر تحریم‌ها بر دشوارشدن مسیر اجرا یا رعایت کپی‌رایت یا رعایت قوانین برن اشاره کرد. حسینی نیک به‌عنوان نکتۀ پایانی صحبت‌هایش در این بخش اشاره کرد که سختی پذیرش این موضوع در دهۀ چهل نیز قابل تأمل است. زیرا آن دوران، اوج قدرت شاه بوده و مشکلات مالی هم مثل حالا وجود نداشته است اما ماهیت خود قانون، پذیرش آن را دشوار می‌کند. در ادمه به بخش‌هایی از قانون برن که به کشورهای غیرعضو این کنوانسیون سخن گفته نیز اشاره می‌کند. خلاصه این که مترجمان می‌توانند به ناشر خارجی پیشنهاد کنند با ناشر معتبر ایرانی و به‌طور همزمان چاپ و منتشر شود.
محمدرضا اربابی در پایان به برخی بومی‌سازی‌های اعمال‌شده در لایحه مثل استثنائات آن اشاره کرد و حتی جمله‌بندی‌های برخی از قسمت‌های لایحه را قابل‌تأمل و شایستۀ بحث دانست و ابراز امیدواری کرد نشست‌های با محوریت کپی‌رایت و حقوق مترجمان تداوم داشته باشد.
فاطمه مدیحی، كارشناس ارشد مطالعات ترجمه
پایگاه اطلاع‌رسانی انجمن مترجمان